Feodal Toplum

Tarihsel süreç içerisinde; köleci toplum modelini, feodalite takip eder. Ardından burjuvazinin

doğuşunu ve kapitalist toplumu görürüz. Feodal topluma geçişin, feodal ögelerin doğuşu ve

gelişimi açısından en belirgin şekli Batı Avrupada gözlenir. Ayrıca dinamik yapısı ve 19. yüzyılın

günümüzün hâkim, yetkin kapitalist ülkelerine gebe olması gereği anlatımımı Batı Avrupa

üzerinden yapacağım.

Köleci Roma İmparatorluğunun çözülüşünden sonra bir ayağı çukura giren köleci toplum

düzeninin çözülüşü hızlanır ve bir yandan da bir dizi feodal ögeleri gün yüzüne çıkarır. Kavimler

göçünün getirisi olan Avrupa’daki karışıklık ve Roma İmparatorluğuna yapılan bazı akınlar

sonucu olarak 395 yılında Roma İmparatorluğu batı ve doğu olmak üzere ikiye ayrıldı. Cermen

kabilelerinin akınları sonucunda Batı Roma 476 yılında yıkıldı. Milattan sonra ilk yüzyıllarda

Cermen ve Slavların dağılıp, parçalanan ilkel toplulukları yerine toprağa dayalı ailelerin özel

mülkiyeti şeklinde gelişen bir sistem oluşuyordu. Büyüyen toprak sahipleri zamanla büyük

malikane, hayvanları kendi elinde tutuyordu. Böylece o coğrafya üzerinde bir kabile aristokrasisi

oluşuyordu. Romalı mülk sahipleri ile gelişen bu Cermen aristokrasisi karışıyor, türdeş egemen

sınıf oluşuyordu. Yavaş yavaş Batı Avrupa şekilleniyor, feodal ögeler oluşup gelişiyordu.

Büyük toprak sahipleri toprağın küçük tarlalar halinde yoksul düşmüş köylülere tasarruf hakkını

veriyor, karşılığında ise ürünün bir kısmını alıyorlardı-tasarruf hakkı toprağın mülkiyeti değil,

sadece toprağı işleme hakkı anlamına geliyor. Tasarruf hakkı önceleri belirli süre için verilirken,

zamanla köylünün yaşamı boyunca, daha sonraları ise babadan oğula geçecek şekilde evirildi.

Tasarruf hakkının babadan oğluna geçiş sistemine “preces” denilir, preces sistemi zaman

içerisinde iyice yaygınlaştı.

Peki, büyük toprak sahipleri, köylüleri nasıl yutuyorlardı? Köylüler olağanüstü durumlarda

toprağını büyük toprak sahiplerine karşı savunma ihtiyacı duyuyorlardı fakat toprak sahiplerinin

o denli gücü olmuyor ve eninde sonunda diğer bir büyük toprak sahibine toprağını devretmek

zorunda kalıyorlardı. Böylelikle bütün köylü toprakları paylaşılıyor ve feodalitenin toprağa ait

hiyerarşik yapısı oluşuyordu. 8. yüzyılda artık toprak özel mülkiyet olarak verilmiyor, egemen

sınıfı kendi toprağında silahlı birliklerini krala hizmet etmeleri koşulu ile yurtluklara sahip

oluyorlardı. Koşullu mülkiyetin bu tipine “gedik” denir. Askeri gedik 9. ve 10. yüzyıllarda kalıtsal

nitelik kazandı. Bütün toprak sahipleri, kendinden daha güçlü toprak sahiplerine özel bir anlaşma

ile bağlılıklarını resmileştiriyordu. Artık feodalitenin karakteristik hiyerarşi yapısı çiziliyordu.

Tepeden aşağıya doğru kral, feodaller, senyörler ve vassallar şeklinde bir iskelet oluşuyordu.

Feodal Toplumun Üretici Güçleri

Bir yandan klasik hiyerarşik yapı çizilirken, diğer yandan yeni üretim ilişkileri feodalitenin

geleceğini yönlendirecek olgunluğa ulaşmıştı. Su değirmenleri daha kullanışlı ve verimli hale

getirildi, bağlar genişledi, demir işleri gelişti, tarlalarda ağır ve hafif sabanların kullanımı

yaygınlaştı ve böylece tarım yetkinleşti.

Zamanla topraktan köylülere dağıtılıp işleme hakkı verilen topraklar bölündükçe, üretici güçler

bölünüyor ve bu durumda ekonominin gelişimini sekteye uğratıyordu. Yurtlukta bütün köylülerin

üretim amacı senyörün ve çevresinin gereksinimlerini sağlamaktı. Zanaat ürünlerine bakacak

olursak, ihtiyaç halinde ilgili zanaat ürünleri yerel üretim ile karşılanır ve üretilen ürünler yine

kendi yöresinde tüketilirdi. Üretilen her şey köylü emeğinin sonucu idi. Ürünler, senyörün

kendine mal edindiği kısım köylünün ve ailesinin geçimi için gerekli kısım ve tarımın

yetkinleşmesi sonucu artan emek üretkenliği sonucu zaruri ihtiyaçların dışında kalan kısım

şeklinde ayrılıyordu.

Senyörün kendine mal edindiği kısım artı ürünü temsil ediyor ve artı ürün feodal rantı

oluşturuyordu. Senyörlerin gelir kaynağı doğrudan üreticilerin yani köylülerin sömürülmesi

sonucu oluşuyordu. Niteliği gereği feodal üretim tarzı, her ne kadar köleci üretim tarzı gibi

çalışan nüfusun, egemen azınlık tarafından sömürülmesi olsa da serfin yani yoksul düşmüş

köylünün kendi ve ailesinin geçimini sağlamak için küçük bir ekonomisi vardı. Bunun sonucunda

emeğinin sonucuna ilgi duyuyor ve üretici güçlerin gelişmesine yardımcı oluyordu.

İlkel zamanlarda başlayan ve kölecilikte derinleşen zanaat-tarım arasındaki ayrılık, köleci

imparatorluğun parçalanması ile ekonomik durgunluğa bağlı olarak kapandı. Feodalite

koşullarında zanaat-tarım ayrımı, üretici güçlerdeki ilerlemeye bağlı olarak genişledi. Tarım

aletlerinin yetkinleşmesi, 2 ya da 3 yıllık almaşık ekimin yaygınlaşması ile köylü, zanaat işlerinde

daha fazla vakit geçirebilir hale geldi. Bir süre sonra bazı köylüler rantın tamamını zanaat eşyaları

ile ödemeye başladılar. Tarım, köylüler için tek geçim kaynağı değildi artık. Zanaat ile uğraşan

köylüler, senyör izinleri ile yaptıkları eşyaları satmak için bayram günlerinde büyük şato ve

manastır diplerine panayır açarak satış yapıyorlardı fakat zaman içinde ustalaşan zanaatçılar

köylerdeki pazarlardan tatmin olmuyor, bazıları izin alarak bazıları ise kaçarak ürünlerini satmak

için müşteriye ve hammaddeye yakın olan ayrıca güvenli yerler arıyorlardı. Bu yerler genellikle

kral, prens, din adamı toprağı yakınlarında oluyordu. Bu yeni oluşan yerleşim yerleri pazar

ilgisinin artması ile büyüyor ve kasabalar haline geliyordu. Feodal baskılardan ezilen halk için kırı

terk ederek zanaatçılığın ve ticaretin merkezi haline gelen kasabalar alternatif oluşturuyordu.

Aynı zamanda bahsettiğimiz bu kasabalarda nüfus satısındaki artış buğday ve tahıl ihtiyacını

artırıyor ve bu iki durum birbirini besleyen bir ilişki yaratıyordu. Zamanla çiftçi göçü ile büyüyen

bu kasabalarda iş bölümü hızlandı, sınai ve tarımsal ayrılışı keskinleşti. Toplumsal iş bölümünün

bir getirisi ise kasaba içi pazarın oluşması ve canlanması yönünde oldu, ürünler meta haline

geldi. Ticaretin gelişmesi beraberinde tacirler sınıfını oluşturdu. Tacirler piyasa araştırması

yaparak zanaatçıdan aldığı ürünü pazara götürüp daha yüksek fiyata satarlardı. Para artık

sermaye rolünü üstlenerek birikiyor ve tacirler tarafından paraya daha fazla para getirme aracı

olarak bakılıyordu (para-meta- para). İş bölümünün bir başka getirisi de kuşkusuz toplumsal ve

siyasi değişiklik oldu. Yeni kasaba belediyelerinde, geleceğin kentlerinin ilk tohumları atılıyordu.

Belediyeler göçen serf ve köylülere yetkin yardımlar sağlıyor; tarımı, zanaatı, ticareti, komşu

feodallere karşı savunuyorlardı. Belediyelerin altında yavaş yavaş zanaatın kendi içinde

dallanması ile oluşan meslek locaları temellerini atıyordu.

Zanaat ortaçağ kentlerinin sanayi temelini oluşturuyordu. Bu temeli oluşturan zanaatçılar

başlarda yardımlaşma amacı ile aynı meslek gruplarına mensup zanaatçıların birleşimi ile

loncalar oluşturuldu. Her loca üretimi ve oylumu düzenlemeye çalışıyordu. Özel bir tüzük ile

kalfa ücretlerini ve zanaat eşyalarının satımını, imal edilen metanın fiyatını belirliyordu.

Güçlenen loncalar üyesi olmadığı zanaatçıya kentte satış yaptırmıyordu, zamanla yapısının

bozulması ile iktisadi büyümeyi engelleyen bir unsur olmaya başladılar. Loncaların kendi

içlerinde bir feodal hiyerarşi vardı (usta-kalfa- çırak). Kalfalar usta olabilmek için bir malın

kalitesini ölçen bir teste tabi oluyorlar ve başarılı olurlarsa da usta oluyorlardı. Her lonca

grubunun kendi içinde iş ile ilgili bir sırrı vardı ve bu sır zamanla aile içinden aktarılarak,

loncaların yapısının bozdu ve aile dışından kimse ilgili zanaat dalında usta olamadı.

Tacirler verdikleri kredilerle, usta olamayan bu kalfalar topluluğuna ve lonca dışında kalan

zanaat ustalarına hammadde sağlamış oluyor; ürünü de kredi borcu olarak geri alıyorlardı. Aynı

zamanda paranın öneminin artması ile feodaller ve emekçi kesim de borçlanma gereksinimi

duyuyorlardı. Bu durum elinde fazla para biriktirip, çok yüksek kar yüzdesi ile borç veren tefeci

sınıfının doğuşunu sağladı.

Tohumlarını belediyelerin attığı bu ortaçağ kentleri feodal topraklar üzerindeydi. Feodal beyler

kentlerden en yüksek kazancı sağlamak istiyor ve belediye yönetimleri ile çıkar çatışması

gerçekleşiyordu. Bu çıkar çatışmaları gittikçe derinleşerek savaşlara neden oluyor, bu savaşların

neticesi tam özerkliğe kadar varabiliyordu. Yoğun olarak kral çevresindeki kentler özerklik

alamıyor fakat ciddi ekonomik ayrıcalıklar kazanıyorlardı. Kentli- feodal savaşları

tamamlandıktan sonra toplumsal çelişkiler baş gösterdi; kentlerde belediye yönetiminden

evirilerek meclise dönüşen ve maliye, milis kuvvetleri kontrol etme, zanaatı denetleme, karar

alma gibi vasıfları olan seçimle gelen en yüksek organ haline geldi. Kentlerde iktidar en zengin

kesimin elindeydi. Bu kesim, belediye topraklarındaki mülk sahiplerini, büyük tacirleri, tefecileri

ve kentteki küçük feodalleri içeriyordu.

Zanaatçıların loncalar çerçevesinde örgütlenmesi sonucu kentin ticari ağına hâkim hale gelmesi

ile iktidar olma istekleri doğmuş ve bu da mevcut iktidar ile çıkar çatışmasına yol açmıştı. İktidar

savaşımı Floransada loncalar tarafından başarılı olurken, Kuzey Almanyada başarısız ve bazı

durumlarda da ise uzlaşma ile karma bir iktidar kuruluyordu.

Bütün bu gelişmelerin feodal beylere yansımalarına bakacak olursak şunları görüyoruz; kent

oluşumu ve ticaretin yaygınlaşması ile paranın önemi arttı ve bu durum feodal rantta bazı

değişikliklere sebep oldu. Artık serflerden rantı ürün olarak değil para olarak ödenmesi

isteniliyor ve bunun kaçınılmaz sonucu olarak serf ve köylülere iktisadi özerklikler veriliyordu

böylece feodal beye kişisel bağımlılık azalıyordu. Tepelerindeki baskısı azalan köylüler ticaretle

uğraşıyor, bu durum da köylülerin kendi içinde servet eşitsizliğine yol açıyordu. Feodal beyler ise

sıcak paraya ihtiyaç duyduğu için toprak yükümlüklerinin kaldırılması hakkı' nı satıyorlardı.

Ticaretle uğraşarak zenginleşen köylüler bu hakları satın alarak toprak mülkiyetine sahip oluyor

ve parsellerini gün geçtikçe genişletiyorlardı. Yani ticaretin yaygınlaşması ile paranın öneminin

artması sonucu olarak feodal sınırlar içindeki köylülerde de bir sınıf bölünmesi yaşanıyordu.

Varlıklı köylüler topraklarını diğer köylülere kiralıyor aynı zamanda da feodaller sömürülen

köylüler üzerinde daha fazla baskı yapıyorlar, yoksul düşen köylüler tefecilere yem oluyordu. Bu

tarz köylü işletmelerinin üretimi, senyör işletmelerinin üretimini geçiyordu.

Zaman içinde köylülerden yeterli para ihtiyacını sağlayamayan orta ve küçük feodaller para

ihtiyacını sağladığı tefeci kesim tarafından sindiriliyor. Öte yandan krallık iktidarı kentlerde

zanaat üretimini koruyup gözetmekte yarar görüyordu. Bütün bu olaylardan dolayı, feodal

beyler bir bir yıkılırken, merkezi krallıklar kademe kademe güçleniyordu. Merkezi iktidar

güçlenirken, süreç içinde kurumsallaşmış bir feodal konseyi zaman zaman toplantıya çağırarak

rızalarını alıyordu. Kentlerin öneminin artması ile bu konseylere 12. yüzyıldan sonra kentlerin

varlıklı çevreleri bu konseye girdi. Bir süre sonra konseyler sürekli meclis haline geldi. Kentliler

kralların aldığı kararlara uyuyor karşılığında ise bazı kapitülasyonlar istiyorlardı.

Feodalitenin dağılıp parçalanmasına geldiğimizde ise bunun belli başlı iki sebebi vardı; değişen
ekonomik ilişkiler ve gelişen üretici güçler. İlk olarak değişen ekonomik ilişkiler köylülere ve
çalışanlara büyük darbeler indirdi. İnsanlar arasındaki huzursuzluklar arttı, böylece ufak tefek
köylü isyanları başladı. Bu isyanlar ne kadar başarısız olsa da köylülerin ve çalışanların bir şekilde
kendi güçlerini fark etmesine olanak sağladı. İkinci olarak üretici güçlerin gelişmesiyle başlayan
tarım ve zanaattaki makineleşme bazı çalışanların işsiz ve emeğini satarak yaşayan köylülerin zor
durumda kalmasını sağladı. Bu sebeple köyden kente göçler de yoğunlaştı. Böylece feodalitenin
sonunu getirecek olan iki sınıf oluşmaya başladı; emeğini satarak yaşamak zorunda olan işçi sınıfı
ve işçi üstünden sağladığı karla yaşayan burjuvalar.
Bu döneme baktığımızda yavaş yavaş burjuva olmaya çalışan feodal beyler tarımın önemini
yitirip yün işinin daha fazla kar getirdiğini gördüler. Fakat koyun yetiştirmek için elverişli alanlar
köylülerin elindeydi. Bu yüzden köylülerden zorla, karşılığında bir şey vermeden buraları aldılar.

Bu da köylü isyanlarının gücünü arttırmasını sağladı. Aslında feodal beyler kendi sonlarını
kendileri hazırladı.
Yine bu dönemde es geçmemin mümkün olmadığı bir olay olan Alman Köylü Savaşı(1524-1525)
patlak verdi. En başlarda bu yığınların lideri olarak görülen Martin Luther bu hareketin ileriki
safhalarında halk kitleleriyle ilişkisini kopardı. Lutherin bu hareketinden sonra halk yığınlarının
yeni lideri Thomas Müntzer oldu. Müntzer, ayaklanmış bir halkın gerçekleştireceği büyük bir
toplumsal devrim fikrini kafasında kurup geliştiriyordu. Geleceğin toplumsal düzeninde, ne sınıf
ayrılıkları ne toplumun üyelerine yabancı bir özel mülkiyet ne de bir devlet gücü olacaktı. Bunlar,
komünizm fikirlerinin sağlam habercileriydi.
Son olarak hakkında konuşabileceğimiz konu Hollanda Burjuva Devrimi’dir. Burjuvazinin
temsilcileri kuzeyde daha güçlüydüler ve 1579da Utrech birliğini kurdular. 1581 de kralın
tahttan indiğini ilan ettiler. Hollanda Burjuva Devrimi’nin en önemli özelliği Avrupada kurulan ilk
burjuva cumhuriyet olmasıdır.(1609)
Sanayi devrimi ile birlikte neredeyse bütün Avrupa kendisini burjuva düzeninin kollarına bıraktı.


Tuğrul Yılmaz
Alper Arpat