Sartre’ın Varoluşçuluğu

Varoluşçu bir felsefeci incelenirken belki de bakılması gereken ilk şeylerden biri felsefecinin kendi

varoluşudur. Sartre, kendi varoluşu açısından bize önemli bir eser bıraktı: Sözcükler. Onu belki de en

çok tanıyan kişi olan Beauvoir “Sözcükler” i şöyle betimler ; Sartre tarafından yeniden kurgulanmış

bir geçmişin , felsefi bir kavramla yeniden yayınlanmış bir varoluş deneyimidir.

Sartre’nin babasının olmayışı ve ikinci kez evlenmesi onu derinden etkilemiştir. Hatta şöyle bir yorum

getirir “Özgürlüğümü tam zamanında yapılmış bir göçe, önemini ise kapıya dayanmış bir ölüme

borçluyum.” Babasını kaybettiğinde yalnızca on beş aylıktır.

Babasının ölümünü açıkça saygısızca bulur ve babalardan tiksinir. “İyi baba yoktur, bu bir kural ama

erkeklere değil, çürümüş babalık bağına kızmak gerekir. Yaşasaydı babam, boylu boyunca üzerime

uzanacak ve beni ezecekti. Talihim varmış, genç yaşında öldü .Ardında babam olmaya vakit

bulamayan yaşasaydı bugün , oğlum olabilecek, genç bir ölü bıraktım .” Babası onu çok az ilgilendirir

hatta “benim talihim bir ölünün çocuğu olmaktı” vurgusunu kendi yaşamını kendisinin kurmasına,

kararlarını mantığı ve arzuları doğrultusunda almasını engelleyecek hiçbir vicdan muhasebesi ve

hiçbir duygusal bağımlılık tanımamakla doğrulamıştır.

(Sözcükler ile 1964’te aldığı Nobel ödülünü ise reddetmiştir.)

Babasının ölümüyle , on yaşına kadar dedesi ,büyük annesi ve annesi arasında yalnız bir yaşam

sürerken bulur kendini. İlk eğitimini dedesi üstlenir hatta ilk yazılarını dedesiyle mektuplaşırken

yazmıştır.Bu süreçteki hayatını “Anne sevgisiyle kadınlaştırılmış ,beni doğurtan sert Musa’nın

yokluğuyla yavanlaşmış ,büyükbabamın aşırı beğenisiyle gülünç bir şekilde kendime hayran

kalmıştım” şeklinde betimler. Kendi söylemese de oedipus karmaşası yaşadığını düşünülebilir bu

söylemiyle .( oedipus karmaşası: Sigmund Freud;un kurucusu olduğu psikanalitik teoriye göre karşı

cinsteki ebeveyni sahiplenme ve kendi cinsinden ebeveyni saf dışı etme konusunda çocuğun beslediği

duygu, düşünce, dürtü ve fantezilerin toplamı.)

Yazmaya başlaması ; öz yaşam öyküsünde “ben yazmayı bilmeyen bir harika çocuktum” diye

yazar.Ona okumayı aşılayan annesi ve dedesi olmuştur. “yüce” ve “düşük” diye tabir ettiği tüm

kitaplara ilgisi vardır.Dedesine yazdığı şiirleri annesi çevresine oğlum yazar olacak gururuyla gösterir.Sartre da büyüyünce yazacağını o mahcuplukla kabullenir. Sartre’ın düşleri ünlü bir yazar olmak üzerinedir.

Annesi evlendikten sonraki yıllar Sartre için karanlık yıllardır. Yaşadığı kentten ayrılır; La Rocehlle ‘ye taşınır. Annesi ile arasındaki büyülü ilişki bozulmuştur. “Çocukluğumdan ve ondan doğan her şeyden tiksiniyorum” diye yazar. Altmış dokuz yaşındayken bile Beavoir ile yaptığı söyleşide annesinin evliliği  ve üvey babası hakkında konuşmak istemez. Hatta “Aile dediğin bok torbası” diye yazar, Beavoir’e. Sartre’ı varoluşçu felsefeye yönelten de belki de bu varoluş süreci olmuştur. Sartre varoluşçu felsefesini ise “Varoluşçuluk Bir İnsancıllıktır” adlı eserinde açıklamıştır.(1946’da Club Maintenant ‘da verdiği konferansın metnidir bu eser). Eseri duyurmaya iten neden ise Marksistlerin varoluşçuluğu eylemsizlik ve öznelcilikle,Katolikler ise kötümserlik ve bireycilikle suçlamasıdır.

İnsan kendisine sürekli varoluş özgürlüğü verilmiş bir varlıktır ; özü olmayan bir varlık . Sartre’a göre

insanın belki en basit tanımı bu şekilde yapılabilir ve Sartre’ın varoluşçululuğun temeli bu tanıma

dayanır.( İnsan özgür olmaya mahkumdur.)

Eleştirilerden bahsedecek olursak ise özellikle Marksistler ve Katoliklerden geldiğini belirtmemizde

fayda var. Katoliklere göre varoluşçular gerçekliği tanımıyor kaba bir tabirle başıboş davranıyorlar.

Marksistler ise göre varoluşçuluk sürekli umutsuzluktan ve insanın kötü yanlarından bahsediyor.İki

cenah da ortak olarak varoluşçuluğu insancıl bulmuyor. Ayrıca komünistler, varoluşçuları öznel

olmakla suçluyor ve dışlarında yaşayan yanına yaklaşamayan insanlar olarak görüyor.

Sartre ın insan anlayışı ;insan daha önce tanımlanamaz ,hiçbir şey değildir en başta .Sonradan bir şey

olur ve kendini nasıl yaparsa öyle olacaktır. Bu yüzden de insan doğası diye bir şeyden

bahsedemeyiz.İnsana bu şekilde bir tasarı diyebiliriz; insan kendini nasıl tasarladıysa öyle olacaktır.Bu

sebepten ötürü de insan ne olduğundan sorumludur. Sartre bu deyişiyle aslında şunu demek istiyor

“Ne var ki biz “insan sorumludur” derken ,yalnızca “kendinden sorumludur demek istemiyoruz

.”Bütün insanlardan sorumludur “ demek istiyoruz”.Aslında bu sözler de yukarıda belirtilen

eleştirilere net bir cevaptır.

“İnsan kendi kendini seçer” : Olmak istediğimiz kimseyi yaratırken aynı zamanda herkesin nasıl olması

gerektiğini de tasarlarız. Herkes için iyi olanı seçeriz: Bir işçinin sosyalist değil de sarı-hristiyan( düzen)

sendikasına girmesi de böyle bir şeydir. Bu seçişle yalnız kendini bağlamış olmaz, herkes adına

tevekkülü salık vermiş olur. Bireysel olarak evlenmek istemek ,çocuk yetiştirmek istemek de bütün

insanlığa tekli evlenme yolunu salık vermiş oluruz. İnsan seçimleriyle aynı zamanda herkesten

sorumlu olur böylece.

“İnsanlık bunaltıdır!”

İnsanlık sorumluluk duygusundan kurtulamaz. Bu duygu insanda sıkıntı yaratır, buna bunaltı diyoruz.

Nitekim çoğu insan bu bunaltılarını maskeleyerek ondan kaçar. Herkesin yaptığı kendine derler ve

eklerler herkes böyle yapmaz ki. Bu yalanı da taşıyan, yalanın verdiği de değeri taşımış olur. Kiergaard

bunu “İbrahim’in bulantısı” olarak tanımlıyor.

Ahlak tartışması

Bizim için iyiyi düşünecek bir Tanrı yoksa iyiyi biz seçiyorsak aslında bu bir ahlak tartışmasıdır ve

sorumluluklara dolayısıyla bunaltıya geri döneriz.Heidegger bunun için “Bırakılmışlık” der

.Dostoyevski, tanrı olmasaydı her şey yapılabilir olurdu derken bunun yolunu açmıştır tanrı yoksa her

şey mübahtır.Kişi özgürdür ve sorumludur.İnsan özgür olmaya mahkumdur sözü de bu bağlamdadır.

Zorunludur, çünkü yaratılmamıştır Sartre’a göre. Özgürdür çünkü tüm yaptıklarından sorumludur.

Sartre’ın verdiği şu örnek bu konunun tartışmasıdır. Sartre’ın öğrencisinin abisi 2.paylaşım savaşı

sırasında hayatını kaybeder. Öğrenci Sartre’a danışır. Özgür Fransız birliklerine katılmalı mıyım diye

sorar fakat annesinden ayrılacak ve onu yaşam savaşımında yalnız bırakacaktır. Savaşta ölürse kadın

derin bir umutsuzluğa kapılacak ve onun sonu olacaktır. Eğer savaşa giderse de bunun elle tutulur

yolu yoktur belki birliklere katılamayacaktır bile. Sorumludur annesi ve ülkesi için .Bu bir bunaltıdır.

Başka bir açıdan yaklaşırsak eğer kalırsa annesine olan duyguları için kalacaktır yani duygunun

değerini buradaki seçim, hareket, belirler. Peki ya kendinden emin olamazsa ,birine danışırsa ne

diyeceğiz ? Bu konuda da soracağı kişiyi seçmek de kendi seçeceği yolu seçmektir. Bir keşişe ya da bir

komüniste sormak hangi hareketi seçeceğini etkiler ve bu da bireyin kendini seçmesi olur.

Yaradılıştan derler bu hareketlere ; o çok cesurdu ve savaşa gitti.Fakat varoluşçular “bu adam

korkaklığından da cesurluğundan da sorumludur “ der. Korkak yaradılış yoktur çünkü; sinirli , zengin

veya fakir yaradılışlar vardır .Yaradılış, hareket demek değildir oysa korkak, yalnızca hareketleriyle

tanımlanabilir. Kısaca korkak kendi kendini korkak ,kahraman kendi kendini kahraman yapar çünkü

kendini öyle tasarlamıştır.

İnsan böylece kendi ahlakını da seçer. Koşulların baskısı onu kendi ahlakını seçmek zorunda bırakır bu

da bizi şu çıkarıma götürür genel bir ahlak yoktur. Ahlak seçimlerimizdir. Örneğin Amerikan iç

savaşında kölelik yanlısı olmakla, karşıtı olmak gibi.

Sonuç olarak; varoluşçuluk bir çeşit kendini var etme yoludur. Seçimlerimizle, bir var olma

felsefesidir. Peki bu yol bizi neden ilgilendiriyor? Ritter’e göre yabancılaşmış toplum,Tillich e göre

makineleşmiş toplum,sosyalistlere göre mülkiyet düzeni insanı tedirgin ediyor. İnsan Sartre’ın

deyimiyle “nedensiz, anlamsız” bir varlık haline geliyor. Marksizm ,psikanaliz ve varoluşçuluk da bu

durumun yarattığı akımlar olarak belirtiliyor. Sartre ise ortaya yeni bir siyaset felsefesi ortaya

koyuyor: Marksist varoluşçuluk.

Sartre “Marksizm ve varoluşçuluk” da kendi varoluşçuluğunun sadece Marksizm’de açılan gediği

kapatmak için tasarlandığını söyler ve bu gedik doldurulduğu zaman varoluşçuluğun bağımsız bir

felsefe okulu olarak varlık nedenini yitireceğini söyler. Sartre’ın iki felsefe okulu arasında kurduğu

bağlantı insanın bırakılmışlığından gelir. İki okul da hümanist temeldedir ve varoluşçuluğa göre

kararlarıyla insan kendini hümanist bir varlık olarak kurabilecektir. Sartre’ın marksizmi tarihi kendi

pratiğiyle yapan insan düşüncesine dayanan bir marksizmdir, eylemleri ve seçimleriyle hem tarihe

hem kendine şekil veren bir insan tahayyül etmiştir.

Sartre da kendi hayatıyla bu iki ekolün paydaşlığına bir örnektir. Nobel edebiyat ödülünü reddetmesi,

Cezayir savaşındaki tavrı, 2.paylaşım savaşında direnişçilere verdiği destek ve komünist partiye verdiği destek bu bağlamda değerlendirilebilir.

Kaynaklar

Yazan :Guernica

Kaynakça ve ileri okuma :

Düşünbil 55.sayı

Varoluşçuluk-Jean Paul Sartre

Marksizm ve varoluşçuluk-Adam Schaff

Sözcükler -Sartre